گروه پژوهشی مطالعات آینده علم و فناوری - مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور

گروه پژوهشی مطالعات آینده علم و فناوری

این گروه در سال ۱۳۸۲ با عنوان گروه آینده‌اندیشی تصویب و فعالیت خود را آغاز نمود. در سال ۱۳۹۸ به گروه آینده‌پژوهی تغییر نام داد و نهایتاً در سال  ۱۳۹۹ تحت  عنوان «گروه مطالعات آینده علم و فناوری» مصوب و معرفی شد.

آینده‌پژوهی عبارت است از مجموعه‌ تلاش‌هایی که با استفاده از تجزیه‌وتحلیل منابع، الگوها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم آینده‌های بالقوه و برنامه‌ریزی برای آن‌ها می‌پردازد. آینده‌پژوهی منعکس می‌کند که چگونه از دل تغییرات در زمان حال واقعیت «فردا» تولد می‌یابد. از آینده‌پژوهی تحت عنوان «Futures Studies» یاد می‌شود. کاربرد کلمه جمع برای آینده،  به این دلیل ‌است که در این رشته علمی با بهره‌گیری از طیف وسیعی از روش‌ها و فنون بجای تصور «تنها یک آینده صلب و محتوم»، به چندین آینده متصور مبادرت می‌شود که از آن تحت عنوان آینده‌های بدیل یاد می‌گردد. این طیف متنوع از آینده‌ها، مخروطی از آینده‌های «ممکن»، باورپذیر، «محتمل» و «مطلوب» را شامل می‌شوند.

بنابراین آینده‌‌پژوهی علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا است. آینده‌‌پژوهی تنها یک علم صرف نیست، بلکه تلفیقی از علم و هنر است که بر مبنای روابط علت و معلولی به شناسایی و کشف آینده می‌پردازد. آینده‌پژوهی بر این باور است که آینده از تعامل چهار عامل اصلی روندها، رویدادها، تصاویر و اقدامات شکل می‌گیرد و اقدامات امروز ما انسان‌ها در مقام کنشگران فعال در فضای اجتماعی که در آن زیست می‌کنیم؛ اصلی‌ترین عنصر آینده‌ساز است.

شناخت مبتنی بر روندهای گذشته، شناسایی سیگنال‌های (نشانک‌های) تغییرات کنونی که منجر به ایجاد وضعیت‌های محتمل و قابل رخ دادن در آینده می‌شود و بالاخره شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا؛ سطوح سه‌گانه ادراک در این رشته علمی است. امروزه دانش آینده‌پژوهی، از پیش‌بینی و مکاشفه صرف در آینده به رویکرد شکل بخشیدن به آینده مطلوب جوامع تأکید دارد. بنابراین به‌درستی می‌توان از آینده‌پژوهی تحت عنوان «علم و فناوری مهندسی هوشمند آینده» یادکرد.

با این مقدمه می‌توان طیف وسیعی از موضوعات را در حوزه آینده‌پژوهی مطرح کرد که متناسب با حوزه فعالیت سازمان‌ها  بسیار وسیع و گسترده خواهد بود.  اهداف گروه شامل موارد زیر است:

• بررسی نظریه‌های علمی، مبانی فلسفی، جامعه‌شناختی، روش‌شناسی، علمی و فناورانه آینده‌پژوهی؛
• آینده‌پژوهی در اسناد بالادستی همچون سند چشم‌انداز نظام جمهوری اسلامی ایران؛
• نیازسنجی و اولویت‌گذاری تحقیقات کلان کشور مبتنی بر نگاه به آینده؛
• آینده‌پژوهی علم، فناوری و نوآوری در وزارت عتف؛
• بررسی دستاوردهای نهادهای بین‌المللی در حوزه آینده‌پژوهی و توسعه آن در کشور؛
• ارائه الگوی آینده‌پژوهی اسلامی- ایرانی؛
• برگزاری انواع نشست‌های تخصصی و سمینارهای آموزشی؛
• تهیه گزارش‌های تحقیقاتی و تحلیلی در زمینه آینده‌پژوهی و انتشار آن؛
• انتشار آثار فاخر حوزه آینده‌پژوهی در قالب تألیف، ترجمه یا گردآوری برای جامعه علمی مخاطب آینده‌پژوهی.

محورهای اصلی پژوهشی گروه

1. آینده‌پژوهی در حوزه سیاست‌گذاری علم، فناوری و نوآوری؛
2. آینده‌نگاری راهبردی در حوزه‌های مرتبط با سیاست‌گذاری علم، فناوری و نوآوری؛
3. مطالعات آینده‌پژوهانه در حوزه آب و مقوله بحران خشک‌سالی؛
4. مطالعات آینده‌پژوهانه در حوزه‌های گوناگون انرژی؛
5. مطالعات آینده‌پژوهانه در حوزه فناوری ارتباطات و اطلاعات (فاوا).

اعضای هیئت علمی گروه پژوهشی مطالعات آینده علم و فناوری، در پایگاه ذیل آمده است :

مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور

مفاهیم و واژگان حوزه آینده نگاری و آینده پژوهی

آینده‌نگاری فرآیندی است نظام‌مند و برخوردار از روش‌شناسی علمی-عملیاتی، که با مشارکت گسترده خبرگان و فعالانِ علمی، صنعتی، فناوری، اقتصادی، اجتماعی و مدیران اجرایی و سیاست‌گذاران، تلاش دارد جهت‌گیری‌های کلان، اولویت‌ها و نقشه راه آینده میان‌مدت تا بلندمدت را در یک حوزه بخشی، فناوری یا یک مساله ملی تعیین نماید. بنابراین ضروری است سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی کشور، سیاست‌ها و برنامه‌های آینده خود را مبتنی بر رویکرد آینده‌نگاری تدوین نموده تا بتوانند به بهترین شیوه ممکن از ظرفیت خبرگانی داخلی و خارجی کشور، در فرآیندی مشارکتی بهره‌مند شوند. انجام آینده‌نگاری منافع زیر را به دنبال خواهد داشت:

توسعه ارتباطات: فرآیند آینده‌نگاری بگونه‌ای است که ارتباطات میان بازیگران و ذینفعان مختلف کشور را تقویت نموده و توسعه می‌دهد.

افزایش هماهنگی: فرآیند آینده‌نگاری موجب هماهنگی، نظم و انسجام بیشتر میان بازیگران کلیدی کشور می‌شود.

تمرکز بر آینده بلندمدت: با پیاده‌سازی فرآیند آینده‌نگاری در کشور، می‌توان به نحو موثرتری بر آینده بلندمدت این صنعت تمرکز نمود.

تقویت تعهد: مشارکت بازیگران و ذینفعان کشور در فرآیند آینده‌نگاری، نهایتا به تعهد این بازیگران و ذینفعان نسبت به نتایج بدست آمده منجر خواهد شد که این امر میزان اقتدار و دستیابی به نتایج و تحقق انتظارات را افزایش خواهد داد.

اجماع و خلق چشم‌انداز مشترک: شکل‌گیری اجماع نسبی بر روی نتایج بدست آمده از فرآیند آینده‌نگاری، موجب مشروعیت بخشیدن به نتایج حاصله خواهد شد.

تقویت درک و بینش راهبردی: مشارکت در فرآیند آینده‌نگاری و دستیابی به دیدگاه‌ها و بینش‌های مختلف بازیگران در حوزه‌های مختلف و ملاحظات و دانش تخصصی آنها، فراهم‌کننده درک و بینشی راهبردی نسبت به تحولات آینده خواهد بود که این امر بواسطه فرآیند مشارکتی آینده‌نگاری محقق می‌شود.

 در ادامه برخی از مفاهیم و واژگان حوزه آینده‌نگاری و آینده‌پژوهی تعریف می‌شوند.

دیدگاه های سه گانه درباره محرک های آینده نگاری

چکیده

آینده نگاری از دهه 90 با استقبال فراوانی در سطح جهانی روبه رو شد و بسیاری ازدولت ها و بخش خصوصی به انجام آینده نگاری رو آوردند. در یک تعریف روشن آینده نگاری را می توان گرد هم آوردن بازیگران کلیدی (بخش دولتی، خصوصی و دانشگاهی) عرصه علم و تکنولوژی برای ترسیم آینده های مطلوب و امکان پذیر، که موجب تلاش همان بازیگران برای تحقق چنین آینده ای می شود، دانست. تا کنون دلایل مختلفی برای علاقه مندی بخش عمومی و خصوصی را به انجام آینده نگاری یادآور شده اند. ما محرک های آینده نگاری را از دیدگاه بن مارتین، کینان و آتیلا هاواس بررسی می کنیم.

مقدمه
بشر از گذشته مایل به گمانه زنی و پیش بینی درباره آینده خود بوده است. شاید بتوان گفت که این کار به اندازه عمر بشر دیرینگی داشته باشد. در نیمه دوم سده بیستم فعالیت های پیش بینی، به شیوه ای علمی، منظم وحساب شده در حوزه تکنولوژی و مسایل اجتماعی، ابتدا از سوی دو کشور آمریکا و ژاپن، انجام شد و ازحدود دودهه پیش، دانش آینده نگاری بر مبنای همین تجربه ها و آگاهی ها بنا نهاده شد. در واقع تفاوت پیش بینی و آینده نگاری رامی توان به این صورت ساده توضیح داد که پیش بینی تمایل به استفاده از اطلاعات گذشته برای ترسیم آینده را دارد، در حالی که آینده نگاری تأکید خود را بر ترسیم آینده های مطلوب و امکان پذیر می گذارد. بعد از دو دهه، آینده نگاری به یکی از ابزارهای مهم سیاست گذاران، در تمامی حوزه ها، برای کمک به سیاست گذاری و تصمیم گیری تبدیل شده است. اروپا، آمریکا و ژاپن به طور گسترده ای از این ابزار برای جویا شدن نظرات متخصصان مختلف، نزدیک کردن دیدگاه های مختلف به یکدیگر، ایجاد اجماع و یا کسب نظر اکثریت استفاده کرده، برمبنای دانش و آگاهی کسب شده از این آینده نگاری ها، اقدام به تعیین چشم اندازها و سیاست گذاری می کنند. پس از انجام موفق آینده نگاری دراین کشورها، دولت های بسیار دیگری راه آنها را پیمودند. ما در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش هستیم که: چرا آینده نگاری، در دنیای امروز با این همه رویکرد و علاقه مندی مواجه شده است؟

آینده نگاری
آینده نگاری را می توان به عنوان فرایندی سیستماتیک برای نگاه میان مدت تا بلند مدت به آینده علم، تکنولوژ ی ومسائل اجتماعی که منتج به سیاست گذاری در زمان حال می شود، دانست. بن مارتین آینده نگاری را به عنوان فرآیندی که شامل تلاش سیستماتیک برای نگاه به آینده بلند مدت علم، تکنولوژی، اقتصاد و سیاست، با هدف شناسایی حوزه های پژوهش استراتژیک و ایجاد تکنولوژی عام (ژنریک) که می توانند بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را فراهم سازند تعریف کرده است. (Martin 2002). بر اساس تعریف بن مارتین، می توان به 5 جنبه مهم آینده نگاری اشاره کرد:
تلاش برای نگاه به آینده باید سیستماتیک باشد، تا بتوان آن را آینده نگاری نامید.

روش های آینده نگری و آینده پژوهی

روش های آینده نگری و آینده پژوهی

حمید ضیایی پرور

شنبه, 09 دی 1391

آینده نگاری سند چشم انداز 20 ساله ایران می گوید، ایران اسلامی در افق 1404 کشوری است که در زمینه علم و فناوری و اقتصاد در منطقه آسیای جنوب غربی دارای رتبه اول خواهد بود.برای بسیاری از مردم این سوال مطرح است که اصولا چنین سند یا برنامه های درازمدتی بر چه اساسی نوشته و تدوین می شود؟ در ایران اسناد دیگری مانند برنامه های 5 ساله تدوین شده یا نقشه جامع علمی کشور در حال تدوین است. این اسناد چگونه افق آینده را برای کشور ترسیم می کند و چه ضمانت های اجرایی برای تحقق آن ها در ایران وجود دارد؟
برای پاسخ به این سوال باید به مفهوم مهمی به نام آینده نگری بپردازیم.

آینده نگری:
برخی فکر می کنند آینده نگری به معنی غیب گویی است و با چنین برداشتی افراد آینده نگر و نتایج فعالیت آ ن ها را مورد تمسخر قرار می دهند. در حالی که آینده نگری یعنی پیش از آن که رویدادی به وقوع بپیوندد یا سناریویی به واقعیت تبدیل شود، به آن واکنش نشان دهیم؛ یعنی «واکنش» پیش از وقوع رویداد، به عبارت دیگر آینده نگری یعنی واکنش به رویدادها پیش از واقعیت یافتن آن ها.
آینده نگری تلاشی سیستماتیک برای بررسی درازمدت آینده علم، فناوری، اقتصاد، محیط و جامعه به منظور شناسایی پدیده های نوظهور و حوزه های زیربنایی تحقیقات استراتژیک است که بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را در برداشته باشد. بنابراین در جهان امروز، آینده پژوهی و آینده نگری یک ضرورت است. پیش بینی می شود که در هزاره سوم، زمینه برای مطالعات آینده پژوهانه افزایش یابد.

آینده پژوهی مهدوی

آینده پژوهی مهدوی

توجه و نگاه به آینده و کاوش و کنکاش درباره آن به هر شکل جزء آینده‌ شناسی قرار می‌ گیرد؛ چه این نگاه به نیت درک و فهم آینده باشد؛ چه جهت پیش ‌بینی و تعمیم یافته ‌ها؛ چه برنامه‌ریزی و سیاست ‌گذاری‌ های کلان و جزئی و چه بررسی و شناخت اندیشه ‌ها و دیدگاه‌ ها. اما لزوماً آینده پژوهی ـ به معنای مصطلح آن ـ محسوب نمی ‌شود. مهم ترین رکن«آینده‌پژوهی» درک و شناخت سامان‌ مند آینده و ترسیم و تصویر وضعیت ‌های ممکن و محتمل از آن و حرکت به سمت وضعیت مطلوب و مرجّح است. تصویر و ترسیم بشر از آینده، می ‌تواند متکی بر مؤلّفه‌ ها و انگاره‌ های مختلفی باشد؛ از جمله: حدس‌ ها و گمانه‌ زنی ‌های شخصی؛ پیش ‌بینی بر اساس قراین و شواهد مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی(برای زمان ‌های کو

تاه مدت و بلند مدت)؛ تجربیات تاریخی و الگوها، قوانین و سنّت‌ های مستخرج از تاریخ(عموماً مبتنی بر فلسفه نظری تاریخ)؛ رویکردهای تجربی مبتنی بر قوانین علمی (قوانین علّی و شرط و مشروط)؛ گمانه زنی ‌ها و خیال‌ پردازی ‌های ادبی، هنری، فلسفی و … (نویسندگان رمان‌های آینده‌نگر و«یتوپیا» نویسان و…)؛ آینده‌ نگری براساس ستاره ‌شناسی، اختربینی، طالع‌ بینی و اوضاع کواکب و … (عموماً بر پایه بعضی از الگوهای مکتوب و ثابت نشده)؛ آینده نگاری رمز گرایانه و رمّالانه و شاعرانه (مبتنی بر بعضی از فنون و علوم ابجد گونه و اعداد و … که به علت رمز آلودگی و دو پهلویی جاذبه خاصی دارد)؛ کشف مجهولات آینده براساس ریاضت ‌های روحی و توجهات و نگرش‌ های شهودی و …؛ آینده‌نگری براساس علم غیبی اولیا و صالحان (مکاشفه و شهود و …)؛ آینده‌ سازی براساس طرّاحی و برنامه ‌ریزی نهادها، مؤسسات و گروه‌ های ذی‌نفع(مبتنی بر تحلیل‌ ها و برداشت ‌های دانشمندان، نظریه ‌سازان و تحلیل‌ گران نظام بین ‌الملل)؛ احتمالات و پیش ‌بینی ‌های مدیریتی، صنعتی، زیست محیطی و …(مبتنی بر پیامدشناسی، پیشرفت‌ شناسی، هشدارگری و…)؛ پیش ‌گویی ‌های وحیانی(مبتنی بر کتاب ‌های آسمانی به خصوص قرآن و روایات معصومین). نگاه به آینده، پیشینه‌ای به فراخنای زندگی بشری دارد و«آینده‌نگری» مسیرها، مراحل و گذرگاه‌ های مختلفی را طی کرده و از گمانه ‌زنی، اختر بینی، یتوپیا نویسی، فلسفة نظری تاریخ و … به«آینده‌پژوهی» رسیده است.