چالش ها و کارکردهای پژوهش و پژوهشگری در ایران

پژوهش، مطالعه ای نظام مند و کنترل شده تجربی و انتقادی درباره کشف روابط میان پدیده ها و ارایه ی فرضیه های گوناگون به شمار می رود و در جست وجوی دست یابی به هدف و عملی مشخص است و بر تأمین سعادت و رفاه همگان تاکید می کند.
هدف اساسی پژوهش های بنیادی، افزایش گستره دانش و آگاهی است. اکنون توانایی های فن آوری و پژوهش های علمی و کاربردی از مهم ترین شاخص های بالندگی و توسعه یافتگی جوامع محسوب می شود. پژوهش امکان افزایش دانش، آگاهی و بهبود شرایط زندگی را به انسان می دهد و سبب پیشرفت جامعه می شود.
«الوین تافلر» نظریه پردازی است که مقوله پژوهش را بسیار مهم می پندارد و در نظریه جابجایی در قدرت با اشاره به سه عامل قدرت، ثروت و دانایی، براین باور است که برخلاف دوران گذشته که زور و ثروت تعیین کننده ترین نیرو برای رسیدن به قدرت بود در دوره معاصر، دانایی مهمترین عامل رسیدن به قدرت است.
او سه پرده تئاتر زندگی بشری را در قالب سه موج تحول در جامعه بشری یعنی انقلاب های کشاورزی، صنعتی و اطلاعات و انفورماتیک مورد بررسی قرار می دهد و مدعی است که با انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی، ثروت دیگر به عنوان مهم ترین عامل شکل دهنده به قدرت محسوب نمی شود، بلکه دانایی این جایگاه را بدست آورده است و پایه اصلی دانایی و شناخت نیز پژوهش به شمار می رود. بر این پایه می توان گفت پژوهش در دنیای کنونی می تواند عاملی زیربنایی و اساسی در افزایش قدرت ملی هر کشوری در گردونه جهانی شدن باشد.
پژوهش را باید زیربنای آموزش دانست. بدون انجام پژوهش ایستایی و سکون بر دانش بشری چیره خواهد شد. بنابراین پژوهش یکی از نیروهای اصلی شکل دهنده به جهان است که سبب درک بهتر از دنیای اطراف می شود.
پژوهش می تواند پیامدهای اقتصادی مهمی نیز داشته باشد و به برطرف کردن مشکل های اقتصادی و بهبود شاخص های اقتصادی کشور کمک شایان توجهی بکند.
جایگاه پر اهمیت پژوهش و پژوهشگر در ایران سبب شد تا وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در 1379هجری خورشیدی به منظور گسترش مقوله پژوهش در کشور، چهارمین هفته آذر را «هفته پژوهش» نامگذاری کند. این امر به دنبال انتخاب 25 آذر به عنوان روز پژوهش از طرف شورای فرهنگ عمومی صورت پذیرفت.

هفته پژوهش امسال با شعار «پژوهش و فناوری؛ عزم ملی و رویکرد جهانی» از 22 آذر آغاز شده و تا 27 آذر ادامه دارد.
روز شمار هفته پژوهش در سال جاری به شرح زیر است:
- 22 آذرماه «پژوهش، فناوری و مدرسه»
-23 آذرماه «پژوهش، فناوری و صنعت»
-24 آذرماه «پژوهش، فناوری و دانشگاه کار آفرین»
-25 آذرماه «پژوهش، فناوری و حامیان پژوهش»
-26 آذرماه «پژوهش، فناوری، اقتدار ملی و اقتصاد مقاومتی»
-27 آذرماه «پژوهش، فناوری، حوزه و دانشگاه»
** «سید مهدی پارسایی» پژوهشگر سیاسی وزارت امور خارجه به مناسبت روز ملی پژوهش، در گفت و گو با کارشناس گروه اطلاع رسانی ایرنا درباره شرایط و جایگاه پژوهش و پژوهشگری در ایران، گفت: در کشور اهمیت پژوهش آن چنان که شایسته آن محسوب می شود، مورد توجه قرار نگرفته که این امر ناشی از برخی اندیشه ها درباره پژوهش است. همچون آن که بعضی مقوله پژوهش را امری لوکس و تزئینی می پندارند. گروهی اعتقاد دارند که پژوهش ارتباط با مشکل های زندگی دارد، نمی تواند آنان را برطرف سازد و در مسیر بهبود شرایط راهکاری ندارد.
پژوهشگر سیاسی وزارت امور خارجه بیان داشت: این در حالی است که خلاقیت ها و اختراع ها حاصل پژوهش هستند و در مسیر آسان کردن محیط زندگی انسان و حل مسائل جوامع انسانی حرکت می کنند. برخی نیز کارایی پژوهش را به طور خاص تنها برای محافل دانشگاهی(آکادمیک) می دانند، این در حالی است که پژوهش ارتباط تنگاتنگی با حوزه اجرا دارد.
وی در ادامه افزود: البته این تصورها مبتنی بر برخی نارسایی ها در حوزه پژوهش است. هنگامی که پژوهش ها ذهنی و غیرکاربردی باشند و به طور خاص موضوع های غیرضروری را واکاوی کنند این تصور به وجود می آید که پژوهش ارتباطی با مسائل مرتبط به مردم و جامعه ندارد. وقتی بیشتر پژوهش ها تنها برای هزینه کردن بودجه اختصاص یافته باشد، این تصور ایجاد می شود، پژوهش امری لوکس و تزئینی است و هنگامی که موضوع های پژوهش، انتزاعی و غیرکاربردی باشد، نهادهای اجرایی آن را مفید نمی دانند و پژوهش تاثیرگذار نخواهد بود.
سید مهدی پارسایی درباره بسترهای مناسب برای فعالیت های پژوهشی یادآور شد: تا هنگامی که نگاه مثبت و سودمندانه ای به پژوهش نباشد، پژوهشگر نیز دیدگاه مناسبی از پژوهش نخواهد داشت. ظرفیت ها و ضرورت های موجود در ایران، بستر مناسبی برای پژوهش فراهم کرده است. کشور برای رسیدن به اهداف پیش بینی شده در سند چشم انداز 1404 نیاز دارد تا تکیه اصلی را بر پژوهش بگذارد. همچنین در حوزه تحصیلات تکمیلی نیز ظرفیت های بسیار خوبی وجود دارد.
پژوهشگر وزارت امورخارجه اظهار داشت: آنچه نیاز به توجه دارد، موضوع سازماندهی سرمایه های انسانی در حوزه پژوهش و در مرحله بعد، تعیین دستور کار است. دلیل آماده نبودن بستر مناسب برای گسترش پژوهش این امر به شمار می رود که ارتباط کارآمد میان حوزه های پژوهش و اجرا وجود ندارد و این بخش ها در بیشتر موارد همچون جزیره های جدا از هم عمل می کنند.
از طرف دیگر مشخص نیست جایگاه پژوهشگر و سهم پژوهش کجای برنامه های توسعه قرار دارد، باید انگیزه های محیطی، مادی و معنوی لازم برای پژوهش آماده شود.
وی در ادامه عنوان کرد: از دیگر مشکل های موجود این است که در حوزه انگیزه های محیطی وضعیت مناسبی وجود ندارد، برای نمونه در میدان انقلاب تهران و خیابان های اطراف آن که از مکان های فرهنگی تهران محسوب می شود، افراد به راحتی و بدون مشکل می توانند مقاله، تحقیق و پایان نامه را با هزینه مالی تهیه کنند و دیگر در خود نیازی به انجام دادن پژوهش نبینند که این امر، جایگاه پژوهش و پژوهشگر را دچار آسیب می کند و به همین دلیل ضرورت رسیدگی به این مشکل، بسیار در کشور احساس می شود.
این پژوهشگر در ارتباط با سطح کیفیت خروجی های پژوهشی در ایران، گفت: نمی توان بدون توجه به موانع و فضای حاکم بر پژوهش در کشور درباره کیفیت خروجی های پژوهشی قضاوت کرد. پر واضح است وقتی فضای دلالی و آشفتگی بر پژوهش سایه انداخته باشد، نمی توان انتظار خروجی با کیفیتی داشت. در واقع وقتی ارتباط تنگاتنگی میان پژوهش و حوزه عمل وجود ندارد، پژوهش جنبه تشریفاتی به خود می گیرد، بنابراین در این فضا انتظار زیادی از کیفیت خروجی های پژوهشی نباید داشت.
سید مهدی پارسایی با ابراز خرسندی از این که در بیشتر رشته های تحصیلی پژوهشگران توانا در کشور وجود دارد، تصریح کرد: توسعه و نوآوری، همنشین های همیشگی پژوهش هستند. پژوهش زیربنای توسعه هر کشوری را شکل می دهد. بنابراین اگر در ایران مشکل ها و مانع های سد راه پژوهش و پژوهشگران از میان برداشته و میان محیط های علمی و اجرایی ارتباط موثر برقرار شود، در نتیجه پژوهش از حالت ذهنی خارج خواهد شد و به طرف عینی شدن و کاربردی شدن حرکت خواهد کرد.
وی در ادامه یاد آور شد: در نظریه های تازه اقتصاد سیاسی عوامل فناورانه یکی از عوامل تولید است که در کنار زمین، سرمایه و کار نقشی بسزایی را ایفا می کند. پژوهش های کاربردی می تواند قطار توسعه کشور را از تنگناها عبور دهد. پژوهش عاملی مهم در رشد و توسعه اقتصادی است و در رقابت های بین المللی، نوآوری و تفاوت ها را ایجاد می کند. برای تاثیرگذاری در سطح بین الملل باید پژوهش جدی گرفته شود. بر پایه سند چشم انداز 1404 ضروری است، ایران در آن سال جایگاه نخست اقتصادی؛ علمی و فناوری را در منطقه غرب آسیا به خود اختصاص دهد که یکی از مشخصه های آن برابر با سند یاد شده، برخورداری از دانش پیشرفته و توانمندی در تولید علم و فناوری است. این تاکید بر دانش و پژوهش خود گویای اهمیت پژوهش در توسعه کشور است که نقشی کلیدی و زیربنایی دارد.
پژوهشگر سیاسی وزارت امور خارجه در نگاهی مقایسه ای به همسنجی فرایند پژوهشگری در ایران و جهان پرداخت و گفت: با نگاهی به سند افق 2020 اتحادیه اروپایی؛ می توان دریافت که در کمترین میزان، سه درصد از تولید ناخالص داخلی، باید در حوزه تحقیق و توسعه هزینه شود. این اقدام می تواند سه میلیون و 700 هزار شغل در اتحادیه اروپایی ایجاد کند. شورای پژوهشی اروپا، 63 میلیارد یورو برای این چشم انداز بودجه در نظر گرفته است.
سید مهدی پارسایی افزود: اتحادیه اروپا در بازه زمانی 2007 تا 2013 میلادی با تقسیم بندی موضوعی، عمده ترین مقوله های تحقیقاتی همچون سلامت، غذا و کشاورزی، تکنولوژی های اطلاعات و ارتباطاتی، انرژی، محیط زیست، حمل و نقل، امنیت و فضا، علوم اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژی نانو را اعلام کرد تا به سمت کسب رهبری در زمینه های مذکور در حوزه های پژوهشی حرکت کند.
این پژوهشگر عنوان کرد: شاید در کشور به یک نهاد همچون شورای پژوهش اروپایی نیاز باشد. نهادی که از 2002 میلادی موضوع تشکیل آن مطرح شد و در 2006 میلادی مورد تصویب شورای اروپایی قرار گرفت. شورایی که متولی اعطای بودجه به طرح های تحقیقاتی است و در 2013 میلادی؛ 300 طرح تحقیقاتی را پشتیبانی مالی و معنوی کرد و به یقین، کمک زیادی در 2020 میلادی به پیشتازی اروپا در زمینه های علمی و اقتصادی خواهد کرد.
وی اظهار داشت: سهم بودجه پژوهشی در سال جاری 0.69 در کشور بوده است که کمتر از یک درصد بودجه را شامل می شود. این رقم نسبت به سال پیش 34 درصد رشد داشته است. اصلی ترین سرمایه ایران در حوزه سرمایه انسانی محسوب می شود و با توجه به پتانسیل های زیاد در حوزه تحصیلات تکمیلی، باید بودجه و نگاه به حوزه پژوهش تغییر کند. اکنون برنامه منسجمی برای میان مدت و بلند مدت در حوزه پژوهش وجود ندارد.
پژوهشگر وزارت امور خارجه درباره چگونگی ارتقای سطح پژوهش، تاکید کرد: باید راهبردی ملی در حوزه پژوهش تدوین و به این حوزه به صورت راهبردی نگریسته شود. باید تحصیلات تکمیلی را از مساله محور بودن نجات داد و به مسائل کشور با دیدگاهی مشکل گشایانه نگریست. این امر نیازمند نگاهی تازه است که در دانشگاه، پژوهش ها تنها دریافت کننده پیشنهادهای تحقیقاتی نهادهای دولتی و خصوصی نباشند تا اینگونه فضا برای ارائه خلاقیت ها وجود داشته باشد.
این پژوهشگر افزود: باید تلاش کرد در حوزه های علوم انسانی نگاه های بومی و ایرانی را تقویت کرد. در این عرصه ها ضرورت نگاه انتقادی بیش از هر زمان دیگری احساس می شود. علم دارای جنبه های انباشتی و جنبه های داد وستد علمی میان تمدنی است. از این رو نمی توان به طور کلی دستاوردها و آثار علمی را در سطح جهانی نادیده گرفت. زیرا علم نه میراث و دستاورد یک قوم خاص بلکه میراث مشترک تمدن های جهانی است و متولی خاصی ندارد. هدف اصلی پژوهش کشور باید این باشد که از داشته های خود استفاده کرد تا یک رویکرد ایرانی ارائه شود. بنابراین ضروری است؛ پژوهشگر شناخت مناسبی از ادبیات جهانی حوزه مورد پژوهش و آگاهی کافی از پتانسیل های داخلی داشته باشد.
سید مهدی پارسایی با اشاره به این که برنامه و اجرای کار تحقیقی و میدانی بدون پژوهش امکانپذیر نیست، اظهار کرد: روش تحقیق و مدل های آن به پژوهشگر در کنترل عوامل بیرونی بر پژوهش و ساختاری کردن آن یاری می رساند. پژوهش و کاربرد روش شناسی آن جدا از روش های کمی یا کیفی به عنوان اسکلت و چارچوب مشاهده های میدانی به تحقیق، انسجام و پیوستگی می دهد. پژوهش به پژوهشگر کمک می کند متغیرهایی را به دلخواه کنترل کند و یا آن ها را نادیده بگیرد. بنابراین پژوهش های مستقیم میدانی نباید خود را از مبناهای روش تحقیقی و روش شناسی محروم سازند.
این پژوهشگر در پایان با تاکید بر این که پژوهش زیربنای اقتصاد مقاومتی است، تصریح کرد: مقام معظم رهبری در دیدار 13 شهریور 1393 خورشیدی با اعضای خبرگان رهبری سه امر مهم در ارتباط با تقویت کشور را علم و فناوری، اقتصاد و فرهنگ دانستند. این نکته نشان دهنده جایگاه و اهمیت پژوهش برای اقتدار، توسعه و حوزه اقتصاد کشور است که اقتصاد مقاومتی نیز از آن جدا نیست. مقام معظم رهبری در آن دیدار حوزه های سه گانه یاد شده را کلیدی دانستند و خواستار سرمایه گذاری در آن بخش ها شدند. بر پایه سخنان ایشان، اقتصاد مقاومتی متکی بر دانش و فناوری، عدالت بنیان، بومی و درون زا به شمار می رود. از این رو نسبت پژوهش با اقتصاد مقاومتی مساله ای واضح و آشکار است.
*گروه اطلاع رسانی(مریم سیدان)

منبع : خبرگزاری جمهوری اسلامی - ایرنا