مفاهیم و واژگان حوزه آینده نگاری و آینده پژوهی
آیندهنگاری فرآیندی است نظاممند و برخوردار از روششناسی علمی-عملیاتی، که با مشارکت گسترده خبرگان و فعالانِ علمی، صنعتی، فناوری، اقتصادی، اجتماعی و مدیران اجرایی و سیاستگذاران، تلاش دارد جهتگیریهای کلان، اولویتها و نقشه راه آینده میانمدت تا بلندمدت را در یک حوزه بخشی، فناوری یا یک مساله ملی تعیین نماید. بنابراین ضروری است سازمانها و دستگاههای اجرایی کشور، سیاستها و برنامههای آینده خود را مبتنی بر رویکرد آیندهنگاری تدوین نموده تا بتوانند به بهترین شیوه ممکن از ظرفیت خبرگانی داخلی و خارجی کشور، در فرآیندی مشارکتی بهرهمند شوند. انجام آیندهنگاری منافع زیر را به دنبال خواهد داشت:
توسعه ارتباطات: فرآیند آیندهنگاری بگونهای است که ارتباطات میان بازیگران و ذینفعان مختلف کشور را تقویت نموده و توسعه میدهد.
افزایش هماهنگی: فرآیند آیندهنگاری موجب هماهنگی، نظم و انسجام بیشتر میان بازیگران کلیدی کشور میشود.
تمرکز بر آینده بلندمدت: با پیادهسازی فرآیند آیندهنگاری در کشور، میتوان به نحو موثرتری بر آینده بلندمدت این صنعت تمرکز نمود.
تقویت تعهد: مشارکت بازیگران و ذینفعان کشور در فرآیند آیندهنگاری، نهایتا به تعهد این بازیگران و ذینفعان نسبت به نتایج بدست آمده منجر خواهد شد که این امر میزان اقتدار و دستیابی به نتایج و تحقق انتظارات را افزایش خواهد داد.
اجماع و خلق چشمانداز مشترک: شکلگیری اجماع نسبی بر روی نتایج بدست آمده از فرآیند آیندهنگاری، موجب مشروعیت بخشیدن به نتایج حاصله خواهد شد.
تقویت درک و بینش راهبردی: مشارکت در فرآیند آیندهنگاری و دستیابی به دیدگاهها و بینشهای مختلف بازیگران در حوزههای مختلف و ملاحظات و دانش تخصصی آنها، فراهمکننده درک و بینشی راهبردی نسبت به تحولات آینده خواهد بود که این امر بواسطه فرآیند مشارکتی آیندهنگاری محقق میشود.
در ادامه برخی از مفاهیم و واژگان حوزه آیندهنگاری و آیندهپژوهی تعریف میشوند.
مفاهیم و واژگان |
معادل انگلیسی |
تعریف |
آینده مطلوب |
Desired Future |
آیندههای مطلوب یا مرجح، برعکس دیگر آیندهها (ممکن، باورپذیر و محتمل) از نوع شناختی نیستند، بلکه از نوع برانگیزاننده هستند. این آیندهها برآمده از قضاوتهای ارزشی هستند و از اینرو بیشتر ذهنگرا هستند تا واقعگرا. همچنین برای افراد گوناگون، متفاوت هستند. دانشنامه آیندهپژوهی، اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، جلد اول |
آیندهنگاری |
Foresight |
فرآیند تلاش نظاممند برای نگاه به آینده بلندمدت علم, فناوری, محیط زیست, اقتصاد و اجتماع با هدف شناسایی فناوریهای عام نوپدید و تقویت حوزههای راهبردی است، که احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارد. دانشنامه آیندهپژوهی،ریچارد اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی،جلد اول |
آیندههای بدیل |
Alternative Futures |
آیندههای بدیل، از نگاه بسیاری، مفهوم محوری آینده پژوهی به شمار میرود. این باور که افراد، گروهها و فرهنگها در مسیری از پیش مقدر، به سوی آیندهای واحد و یگانه قرار ندارند، بلکه با به کارگیری قوای آیندهنگری و تصمیمگیری خود، میتوانند آیندهای را از میان گستره وسیعی از مسیرهای منتج به آینده و پیامدهای آن برگزینند. دانشنامه آیندهپژوهی، اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، جلد اول |
آیندهپژوهی |
Futures |
حوزه پژوهشی پیچیده، پردامنه و جهان گستری که مسائل و مباحث پیشرو درآینده را در کانون توجه و تمرکز اصلی خود قرار می دهد. |
برنامهریزی پابرجا |
Robust Planning |
برنامهریزی پابرجا و یا تصمیمگیری پابرجا یک رویکرد کمی برای تحلیل سیاست درازمدت به منظور تصمیمگیری با نگاه به افقهای دور است. هدف روش تصمیمگیری پابرجا پشتیبانی از توانمندیهای ذاتی تصمیمگیری انسان از طریق ابزارهای تحلیل کمی و نیرومندی است که هنگام بکارگیری در مسائل تصمیم محدودتر، اثربخشی بینظیری از خود نشان دادهاند. برنامهریزی پابرجا برای یک قرن، رابرت جی لمپرت، ترجمه وحیدی مطلق، اندیشکده صنعت و فناوری، تهران 1385 |
برنامهریزی بر پایة فرض |
Assumption-based Planning |
«برنامهریزی بر پایهی فرض» ابزاری است که میتوان به کمک آن «برنامههای پابرجا » و انطباق پذیر تهیه کرد. به بیان دیگر هدف از کاربرد برنامهریزی بر پایهی فرض، کاهش تعداد «شگفتیهای اجتناب پذیر » است. برنامهریزی بر پایهی فرض را باید ابزاری دانست که "پس از" برنامهریزی بهکار میرود. در واقع باید پیشاپیش یک برنامه تدوین شده باشد تا بتوان فرض های مهم با عدم قطعیت بالای آن را شناسایی کرد. مشخصا قصد اصلی این است که ریسکهای ناشی از فرض ها بهتر مدیریت شوند (Dewar, 2002). |
برنامهریزی راهبردی |
Strategic Planning |
فرآیند نظام مند برنامه ریزی درمورد آینده ، ارزشیابی نتایج حاصله و یکپارچه نمودن آنها، با مدیریت روزانه را برنامه ریزی راهبردی گویند. |
پانل |
Panel |
پانل متشکل از جمعی خبره بین 12 تا 20 نفر میباشد که در زمانی بین 3 تا 18 ماه، در مورد آینده موضوعاتی مشخص، تامل کرده و به مشورت میپردازند دانشنامه آیندهپژوهی، اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، جلد اول |
پتنت |
Patent |
پتنت، حقی انحصاری است که در قبال اختراع انجامشده به مخترع یا نمایندة قانونی او اعطا(grant) میشود. به عبارت دیگر، پتنت سندی است که توصیف کنندة یک اختراع بوده و براساس درخواست متقاضی به وسیلة یک ادارة دولتی یا توسط یک ادارة منطقهای به نیابت از چند کشور صادر می شود و حمایت قانونی و اختیار بهره برداری (تولید، استفاده، فروش و صادرات) یک اختراع را به صاحب آن در محدوة زمانی خاصی (عمدتاً 20 سال) اعطا مینماید. وبسایت سازمان جهانی مالکیت فکری، به نشانی: http://www.wipo.int//portal/index.html.en |
پسابرنامهریزی |
Post Planning |
: پسابرنامهریزی گامی از برنامهریزی است که وضعیت شکست برنامه را شناسایی میکند و به سیستم اجازه میدهد که کنترل را در اختیار گیرد (Warren, 1999). |
پسنگری |
Backcasting |
روشی درآیندهپژوهی که در آن یک سناریو درمورد یک آینده خاص به صورت تفصیلی ( جز به جز) مورد شناسایی قرار می گیرد. سپس ریشهها، خاستگاهها و سیر توسعه سناریو، به دقت (از آینده) تا زمان حال ردیابی میشود. این واژه را اغلب در تقابل با پیشبینی میدانند. |
چشماندازسازی |
Visioning |
فرآیند ساخت تصویری از آینده که به حدکافی واقعی باشد، همانند یک آهنربا بتواند اهداف مورد نظر ر اجمع کند و همانند یک مهمیز برانگیزاننده اقدامات فعلی باشد. |
دیدهبانی |
Observatory |
آیندهپژوهان همواره به دنبال تشخیص حتی ضعیفترین سیگنالهای تغییر هستند. این سیگنالها نشان می دهند که چه تحولها و روندهای جدیدی در پیش است و احتمالاً آینده آبستن چه رویدادهایی خواهد بود. تلاشهایی که متضمن کشف تغییرها و تحولها باشد، به دیدهبانی موسوم است. الفبای آیندهپژوهی، عقیل ملکیفر، اندیشکده صنعت و فناوری، تهران 1386 |
دلفی |
Delphi |
یکی از روشهای آیندهپژوهی، مشاوره با خبرگان است. دلفی یک فرآیند نظرسنجی برای بهبود جذب آرای نخبگان است که در آن پاسخ افراد به سوالات به طور جداگانه و ناشناس کسب میشود. پرسشها چند مرتبه مطرح میشوند و پاسخها به گونهای ساختاریافته و دقیق به شرکتکنندگان ارائه میشود. آیندهپژوهی پیشرفته، ادوارد کورنیش، ترجمه سیاوش ملکیفر، اندیشکده صنعت و فناوری، تهران 1388 |
سناریو |
Scenario |
سناریو، به داستانهای مربوط به آیندههای باورپذیر متعدد، که یک دولت، سازمان یا شرکت احتمالاً با آنها مواجه خواهد شد گفته میشود. سناریوها به صورت نموداری، پویا و متحرک، جریان تحول و پیدایش دنیای آینده را نمایش میدهند. سناریوها موجب تمرکز توجه ما بر روی نقاط انشعاب مسیر آینده و پیشآمدهای بالقوه در این مسیر میشوند. دانشنامه آیندهپژوهی، اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، جلد اول |
عدمقطعیت |
Uncertainty |
هر چه بر شتاب تغییرات جهانی افزوده شود، امکان پیش بینی آیندههای جهان درازمدت کاهش مییابد. هر جا که آینده غیرقابل پیش بینی باشد اصطلاحا گفته میشود که آینده با عدم قطعیت همراه است. شناسایی عدم قطعیتها یکی مراحل اصلی در طراحی سناریوهای آینده است. برنامهریزی پابرجا برای یک قرن، رابرت جی لمپرت، ترجمه وحیدی مطلق، اندیشکده صنعت و فناوری، تهران 1385 |
علم |
Science |
علم، تشکیلات نظامندی است که دانش ما نسبت به جهان خارج را به نحوی توصیفپذیر و پیشگویانه، شکل و سازمان می بخشد. یکی از تعاریف قدیمی که هنوز هم کاربرد زیادی دارد، توسط ارسطو ارائه شده است: علم، دانشی قابل اعتماد است که از لحاظ منطقی و عقلائی، قابل توضیح باشد.
|
فناوری |
Technology |
فناوری تمامی دانش، محصولات، فرآیندها، ابزارها، روشها و سیستمهای بکارگرفته شده در خلق کالاها یا ارائه خدمات، میباشد.
Management of technology, Tarek M. Khalil p.1 |
فناوریهای بدیل |
Alternative Technologies |
فناوریهایی هستند که در مسیر اصلی پیشرفت فناوری قرار ندارند و به واسطه جنبشهای اجتماعی ظهور مییابند. اندیشههایی که به دنبال توسعه راهحلهای غیرمتداول در بافتار جهان اول و جهان سوم هستند. دانشنامه آیندهپژوهی، اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، جلد اول |
ماتریس آثار برگذر |
Cross Impact Matrix |
یک ابزار استاندارد آیندهاندیشی است که برای برآورد مجموع تأثیرات حوزهای از روندها و رویدادها به کار گرفته میشود. فهرستی که ممکن است شامل 10 متغیر باشد، در قسمت بالا و سمت چپ یک ماتریس، به صورت عمودی و افقی درج میشوند. هر روند یا رویدادی تحت تأثیر سایر روندها یا رویدادهای متناظر که در ستون و یا سطرهای دیگر هستند، قرار می گیرد. با استفاده از یک سیستم ساده نمرهدهی میتوان به استحکام روابط تعاملی میان آن ها پیبرد. هر متغیر (روندها یا رویدادها) بر خودش دارای تأثیر نیست. در نتیجه قطر این ماتریس خالی میماند. به این ترتیب دامنهی تأثیرپذیری هر متغیر به وسیله جمع اعداد آن سطر به دست میآید. نتایج نهایی به عنوان شاخصی برای سنجش این که کدام نیروها تشویقکننده (مشوقها) و کدام نیروها بازدارنده (بازدارندهها) هستند، استفاده میشود. دانشنامه آیندهپژوهی، اسلاتر، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، جلد اول |
نقشهراه |
Roadmap |
نقشهراه تکنولوژی، برنامه یا طرحی است که اهداف بلندمدت و کوتاهمدت را با راهحلهای تکنولوژیک مشخص, منطبق میسازد. نقشهراه یا رهنگاشت برای محصولات, فرآیندها و یا تکنولوژیهای جدید به کار می رود و سه کارکرد عمده دارد: اول، رسیدن به اجماع و توافق پیرامون نیازها و تکنولوژیهایی که برای برطرفکردن آن نیازها لازم است. دوم، فراهمکردن مکانیزمی برای پیشبینی توسعه تکنولوژی. سوم، فراهمکردن چارچوبی برای طراحی و هماهنگسازی توسعه تکنولوژی.
Garcia, M.L. and Bray, O.H. (1997). "Fundamentals of Technology Roadmapping". Strategic Business Development Department, Sandia National Laboratories |
نیروهای پیشران |
Driving Force |
"نیروهای پیشران" مفهومی است که بیشتر در طراحی سناریوها مورد استفاده قرار میگیرد. و منظور آن نیروهایی است که بر پیامد رویدادها اثر دارند. به عبارت دیگر عناصری که باعث حرکت و تغییر در طرح اصلی سناریوها شده و سرانجام داستانها را مشخص میکنند.
هنر دورنگری، پیتر شوارتز، مرکز آیندهپژوهی علوم و فناوریهای دفاعی، تهران 1388 |
بنده دانشجوی دکترای آینده پژوهی هستم.
نیاز به دیکشنری تخصصی آینده پژوهی دارم.
با تشکر