خاستگاه اخلاق پژوهش
خاستگاه اخلاق پژوهش
دکتر احد فرامرز قراملکى(۱)
چکیده
پرستوى پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. اخلاق پژوهش آهوى رفتار ارتباطى در فرایند تحقیق است که به رعایت حقوق افراد مبتنى است. اخلاق پژوهش دو روىآوردِ فردگرایانه و سازماننگر دارد. در روى آوردِ نخشست بر مسئولیتهاى پژوهشگر به عنوان شخصیت حقیقى تأکید مى شود و در روىآوردِ دوم بر مسؤلیتهاى اخلاقى مؤسسههاى پژوهشى تأکید مىگردد. مسائل اخلاقى در تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط بروز مى کنند و خاستگاه آن عبارت است از: ماهیت مساله پژوهش، مکان، روش و شرکت کنندگان.
کلید واژه: فرایند پژوهش، اخلاق پژوهش، اصول اخلاقى، منشور اخلاق.
۱) طرح مسأله
اخلاق پژوهش شاخهاى از اخلاق حرفه اى است که به بررسى مسائل اخلاقى در حرفه پژوهش مىپردازد. شناخت حدود و ثغور این شاخه از اخلاق حرفهاى که مسأله تحقیق حاضر است، در گرو تحلیل مفاهیم و مؤلفههاى آن است. پاسخ به سؤالهاى زیر، ضمن روشن کردن مفاهیم بنیادى، مبانى و روىآورد نوین به اخلاقِ پژوهش را نیز نشان مىدهد: مراد از «اخلاق» و «پژوهش» در مفهومِ اخلاق پژوهش چیست؟ اخلاق و پژوهش چه تعاملى دارند؟ جهت گیریهاى عمده در اخلاق پژوهش، حدود و ثغور آن چیست؟ خاستگاه مسائل اخلاقى در فرایند پژوهش کدام است؟
۲) تحلیل مفهومى اخلاق پژوهش
اخلاق پژوهش از دو مفهوم اخلاق و پژوهش تشکیل شده است و شناخت چیستى آن در گرو تحلیل آن دو مفهوم و تعامل بین آنهاست.
۲ ـ ۱) اخلاق؛ امروزه تلقى نسبتا نوینى از اخلاق در میان است. قدما، علم اخلاق را آموزگار خویهاى نیکو دانستهاند.۱ اخلاق را جمع خُلق دانستهاند که عبارت از صورت باطنى است و در مفهومسازى عالمان اخلاق به معناى هیأتِ راسخ در نفس است که افعال از آن به سهولت صادر شود.۲ اینکه خُلق صرفا انجام امرى نیست، چرا که آدم بخیل ممکن است در شرایطى بذل و بخشش کند، نکته مهمى در مفهومسازى قدما از اخلاق است. امروزه از خُلق و خوى به الگوى رفتارى تعبیر مىکنیم. اما، تمایز فضیلت و رذیلت در خلق و خوى از مواضع اختلاف نگرش نوین است.۳ حصر مفهوم اخلاق به فضایل و رذایل صرفا شخصى و ملکات نفسانى تصویر تحویلنگر۴ و مبتنى بر اخذ وجهى از شىء بجاى همه هویت آن است. امروزه، اخلاق را الگوى خاصى از رفتار ارتباطى درونشخصى و برون شخصى مىدانند. اخلاق، بر اساس این مفهومسازى، مرهون ارتباط × با Y است. اگر × با Y، الگوى رفتارى Z را اخذ کند، × اخلاقى عمل کرده است. Y در این تعریف اعم از انسان و غیر انسان (مانند محیط زیست طبیعى و حیوانى) و نیز فراگیرِ خود شخص × و غیرِ اوست. مراد از Z ، الگوى مبتنى بر رعایت همه حقوق Y است. در این تعریف مفهوم حقوق Y کلیدى و چالشخیز است. به دلیل جهتگیرى مقاله (ترویجى) به این چالش نمىپردازیم. به هرروى، اخلاق مسؤولیتپذیرى فرد در رفتار ارتباطى است که به رعایت حقوق دیگران معطوف است.
۲ ـ ۲) اخلاق حرفهاى؛ مسؤولیتپذیرى در رفتار ارتباطى بر حسبِ مصداق ×، محیط آن و نیز مصداق Y تنوع مىیابد: مسؤولیت فرد در زندگى شخصى (اخلاق شخصى)،۵ مسؤولیت فرد در زندگى شغلى (اخلاق کار)،۶ مسؤولیت سازمان نسبت به محیط۷ و… . اخلاق پژوهش شامل دو قسم اخیر از مسؤولیتپذیرى است: مسؤولیت پژوهشگر در فعالیت حرفهاى خود و مسؤولیت سازمانها و مؤسسههاى پژوهشى. وجوه تمایز این دو گونه مسؤولیت اخلاقى در فرایند پژوهش بیان خواهد شد.
۲ ـ ۳) پژوهش؛ واژه تحقیق کاربردهاى فراوان دارد. اگر پژوهش را متمایز از مطالعات پراکنده، به فرایند پردازش اطلاعات اطلاق کنیم که به گستره خاصى از علوم متعلق و داراى هویت جمعى است، مفهومِ فراگیر از آن را به دست مىآوریم، به گونهاى که شامل هر گونه مطالعه با جهتگیریهاى مختلف آموزشى، اطلاعرسانى، ترویجى و پژوهشى (به معناى خاص) مىگردد۸. بر اساس این مفهومسازى، مطالعات معطوف به احیاء میراث مکتوب از مصادیق پژوهش نظاممند است.
۲ ـ ۴) تعامل اخلاق و پژوهش. اخلاق به منزله یک دانش، گسترهاى از علوم انسانى است که در حوزههاى مختلف بشرى با مسائل گوناگون روبرو مىشود و در حل آنها محتاج تحقیق مىگردد. به دلیل اینکه علم از مساله فربه شود، توسعه و رشد (و نیز کارایى و اثربخشى) علم اخلاق در گرو پژوهش نظاممند است.
از طرف دیگر، پژوهش نیز به عنوان فعالیت آگاهانه و مختارانه و مؤثر به سرنوشت بشر مىتواند جهتگیریهاى اخلاقى، غیر اخلاقى و ضد اخلاقى۹ داشته باشد. دغدغه مسؤولیتپذیرى در فرایند تحقیق، پژوهشگر را نیازمند علم اخلاق مىسازد۱۰.
۳) ضرورت جهتگیرى اخلاقى در فرایند پژوهش
پژوهش در گسترههاى مختلف به ویژه در حوزه علوم انسانى، بیرون از جامعه و بى ارتباط از سرنوشت بشر انجام نمىشود و این امر صرفا معطوف به نقش پژوهشگر نیست بلکه فرایند پژوهش به طور کلى و اعم از پژوهشگر، روشها، ابزار، شرکتکنندگان در پژوهش و … با محیط پیچیده اجتماعى تعامل مىیابد. تأثیر پژوهش در سرنوشت جامعه، ضرورت جهتگیرى اخلاقى به آن را از جهات مختلفى توجیه مىکند:
یک: فرایند پژوهش، در گام نخست گردآورى اطلاعات است و اطلاعات قدرت است. دستیابى به اطلاعات در واقع دستابى به قدرت است و برخوردارى از قدرت مسؤولیتآور است.
دو: مطالعات سوى گیرانه، نقش مخرّب در جامعه دارد و منشاء انحراف، اغفال و فریب در جامعه مىگردد.
سه: فرایند پژوهش در مواضع مختلفى با حقوق افراد تعارض مىیابد. یکى از مهمترین مصادیق این تعارض در مطالعات تجربى ـ انسانى رخ مىدهد که پژوهشگر سعى مىکند به اطلاعاتى از شرکتکنندگان در پژوهش دست یابد که حریم شخصى آنان است.
در فرایند پژوهش با مسائلى مواجه مىشویم که پاسخ به آنها را باید از علم اخلاق فرا گرفت: آیا به لحاظ اخلاقى مجاز به تحقیق در هر امرى هستیم؟ آیا هر گونه پژوهش مجاز است؟ آیا به هر روشى (به فرض اثر بخشى حرفهاى) مىتوان فرایند تحقیق را هدایت کرد؟ آیا آزمایش را در خصوص هر فردى مىتوان انجام داد؟ آیا توافق آگاهانه شرکت کنندگان در پژوهش لازم است.
بنابراین، پرستوى پژوهش را دو بال است: روش و اخلاق. همانگونه که روشمندى و انتظام، الزام حرفهاى است، مسؤولیتپذیرى در قبال حقوق افراد الزام اخلاقى است.
۴) روىآوردهاى عمده در اخلاق پژوهش
اخلاق پژوهش، به عنوان شاخهاى از اخلاق حرفهاى با دو گونه رهیافت قابل بحث است: روىآورد فردگرایانه و رهیافت سازمانىنگر. بر حسب این دو روىآورد، دو تلقى از اخلاق پژوهش به میان مىآید:
۴ ـ ۱) اخلاق پژوهشگر. نخستین روىآورد در اخلاق پژوهش، مسؤولیتپذیرى اخلاقى را در عرصه تحقیق به شخص یا اشخاص پژوهشگر معطوف مىکند. مواجهه با برخى از تحقیقات در دهه هفتاد، به ویژه مطالعاتى مانند آنچه استینلى میلگرام (۱۹۷۵ م.) مورد تحقیق قرار داد، بحث از حقوق شرکتکنندگان در پژوهش و مسؤولیت پژوهشگر در قبال حقوق آنها را به میان آورد.۱۱ مطالعاتى چون بیوتکنولوژى، تحقیقات مربوط به انرژى اتمى، تعیین هوش، به ویژه هوش هیجانى (EQ) با حقوق شرکت کنندگان مانند حق حریم شخصى و بلکه با حقوق بشر تعارض یافت. دغدغههاى اخلاقى سبب شد تا اصول اخلاقى خاصى تدوین و به عنوان الزامهاى اخلاقى محققان تلقى گردد.
۴ ـ ۲) اخلاق مؤسسههاى پژوهشى. امروزه، مشاغل در سازمانها جاى یافتهاند. سازمان به منزله شخصیت حقوقى تأثیر بسیار ژرف و پردامنه بر حیات بشرى دارد. مؤسسههاى پژوهشى بسى بیش از اشخاص حقیقى (پژوهشگران) نقش و تأثیر اجتماعى دارند. به همین دلیل، سازمانهایى که به امر پژوهش مىپرداند، در قبال همه عناصر محیط درونى، بیرونى (مستقیم و غیر مستقیم) خود مسؤولیت دارند.
پاىبندى به تعهدات اخلاقى در مقیاس سازمان صرفا بر اساس ضوابط اخلاقى حاصل نمىآید، بلکه مؤسسههاى پژوهشى باید با شناخت کامل از عناصر محیط، حقوق هر یک از آنها را استقصاء کند و پس از طبقهبندى آنها و با تعیین اولویّت به تدوین منشور چند وجهى اخلاق پژوهش دست یابند. آنچه در سازمانهاى دولتى در کشور ما به نام منشور اخلاقى رواج یافته است، صرفا کدها و اصول اخلاقىاند و منشور پنداشتن آنها خطاى بارز تحویلى نگرى است ـ مرامنامه اخلاقى بالاترین مرجع ممیزى و ارزیابى عملکرد سازمان در پژوهش است. به عنوان مثال، دانشگاههاى کشورهاى صنعتى بر اساس مرامنامه اخلاقى خود، طرحهاى تحقیقاتى پیشنهادى را به ممیزى اخلاقى نیز مىرسانند.
۵) خاستگاه مسائل اخلاقى در پژوهش
مسائل اخلاقى در پژوهش، به طور کلى از تعارض فرایند پژوهش با حقوق افراد مرتبط با تحقیق برمىخیزد. شناخت مواضع عام (و نه صرفا موارد خاص) بروز مسائل اخلاقى، امکان تشخیص دقیق و حل اثربخش آنها را به دست مىدهد:
۵ ـ ۱) ماهیت مسأله تحقیق؛ گاهى مسأله پژوهش، صرف نظر از شرایط زمانى و مکانى، زمینه تعارض با حقوق انسانهاست. تحقیقات مربوط به بیوتکنولوژى و ژنتیک، به عنوان مثال، از این قبیلاند؛ به همین دلیل، اخلاقِ مهندسى ژنتیک از رشد و توسعه فراوان برخوردار است. همچنین است مطالعات روانشناختى که به سنجش ویژگیهاى شخصیتى از قبیل هوش هیجانى (EQ) مىپردازند و تحقیقات مربوط به محیط زیست در سه بُعد انسانى، حیوانى و انسانى.
۵ ـ ۲) مکان پژوهش؛ مطالعات اجتماعى و روانشناختى به دلیل ماهیت تجربىِ انسان، در مکانهاى خاص انجام مىشوند. هر مکانى مىتواند خاستگاه مسائل اخلاقى خاصى باشد. تحقیق در یک بنگاه اقتصادى مىتواند با پدیده غیر اخلاقى بنگاه خوارى (Insider)12 همراه گردد. مطالعه در بیمارستان، زندان، مدارس دولتى و امثال آن با مسائل خاص اخلاقى قرین است.
۶ ـ ۳) روش تحقیق؛ شیوههاى گردآورى اطلاعات، روشها و ابزارهاى مورد نیاز در سنجش و آزمون مىتواند مسائل اخلاقى فراوانى را به میان آورد. در مواردى آگاهى شرکت کننده در پژوهش مىتواند به دقت و عینیت پژوهش صدمه بزند، در چنین مواردى از روشهاى جمع آورى اطلاعات استفاده مىشود و این با حقوق شرکت کنندگان در پژوهش منافات دارد. در شیوههاى تصحیح راههاى سهل جمعآورى نسخ و انتخاب اصح آنها به دقت تحقیق لطمه مىزند. گاهى نسخهها در مقام ارزیابى و سنجش قدمت و اصالت آسیب پذیرند. کتابخانهاى از در دسترس قرار دادن نسخهاى خوددارى مىکند، اما موافق است که آن را صرفا رؤیت و مطالعه کنید، ضبط پنهان نسخه (از طریق قرائت بر کاست) مسأله حق مالکیت را به میان مىآورد.
آیا علىرغم رضایت باطنى فرد مىتوان او را به نحوى به مصاحبه وادار کرد و اطلاعاتى را به دست آورد؟ در مواردى، گروه آزمایش را باید در شرایطى قرار داد که امکان صدمه جسمانى و روانى وجود دارد. آنچه روانشناسان نیروى سوم در خصوص انسان در شرایط فقدان تأثیرات محیط مورد آزمایش قراردادند (آزمایش تجربى انسان معلق ابن سینا)، نمونه بارزى از چنین آزمایشهاست.
۶ ـ ۴) شرکت کنندگان.۱۳ در تحقیقات علوم رفتارى، کسانى که در فرایند پژوهش به عنوان گروه آزمایش و یا به طور کلى شرکت کنندگان حضور دارند، خاستگاه بروز مسائل اخلاقى قرار مىگیرند. تحقیقات بر روى فقرا، بچهها، سیاستمداران، مدیران، بنگاههاى اقتصادى، بیماران روانى، جنین، افراد مسن، مبتلایان به بیماریهاى خاص مانند ایدز همیشه مسائل اخلاقى را به میان آورده و باعث چالشهاى فراوان در اخلاق پژوهش شدهاند.
۷) اصول اخلاقى در فرایند پژوهش
رعایت حقوق افراد و پاى بندى به مسؤولیتهاى اخلاقى در پژوهش محتاج اصولى است. راهبردىترین اصول اخلاقى را مىتوان در هشت مورد تلخیص کرد:
۷ ـ ۱) اصل حرفهاى بودن در پژوهش؛ بدون احراز شرایط لازم و کافى به پژوهش پرداختن، امرى غیر اخلاقى است. این اصل در همه حرفهها صادق است. پژوهش غیر حرفهاى نه تنها به تولید علم و توسعه آن یارى نمىرساند بلکه سبب حیرت و سرگشتگى محقق مىگردد.
۷ ـ ۲) اصل امانتدارى؛ رعایت حق مالکیت فکرى در برخوردارى از اطلاعات به دست آمده، یکى از مصادیق امانتدارى است. حفظ منابع و ابزارهاى تحقیق نیز مصداق دیگر آن است که در تحقیقات معطوف به احیاء میراث مکتوب اهمیت فراوانى دارد. به تعبیر تمثیلى بیکن (۱۵۶۱ ـ ۱۶۲۶ م.) : محققان یا مورچگانند یا عنکبوتان و یا زنبوران عسل؛ البته باید به قسم چهارمى نیز اشاره کرد که ضمن سرقت از سفره تحقیقات دیگران، پژوهش را آلوده مىسازند.
چون مگس حاضر شود در هر طعام با وقاحت بى صلا و بى سلام۱۴
به تعبیر زرینکوب، محقق را هیچ آفتى از این بدتر نیست که به سرقت و انتحال کار دیگران عادت کند.۱۵
۷ ـ ۳) اصل رازدارى؛ محقق به بسیارى از اطلاعات شخصى افراد دست مىیابد که اسرار افرادند و فاش کردن آنها تعدّى به حقوق دیگران است. این امر در مطالعات تجربى انسانى اهمیت بسزایى دارد. محققى براى یک بنگاه بزرگ اقتصادى در باب ارتقاى مدیران به پژوهش مشغول است و با فرضیه «همبستگى نارسیسم» با ارتقاء مدیران به جمعآورى اطلاعات در خصوص مدیران آن بنگاه اقدام مىکند. اطلاعاتى که وى درمىیابد اسرار غیر قابل فاش هستند.
۷ ـ ۴) قضاوت مستدل؛ محقق در مقام توصیف، تبیین و حتى ارزش داورى باید پایبند استدلال باشد و این سخن کلیفورد۱۶ (۱۸۴۵ ـ ۱۸۶۹ م.) را آویزه گوش قرار دهد: «باورى را نپذیریم مگر آنکه همه ادله اثبات حقانیت آن را داشته باشیم».۱۷ این توصیه اخلاقى هم شامل قبول یک باور و هم شامل رد یک عقیده است. مادامى که دلیلى وجود ندارد باید سکوت کرد. اخلاق باور۱۸ هر گونه حکم به نفى و اثبات را منوط به ادله کافى مىداند۱۹ (قضاوت اخلاقى)۲۰. البته معرفتشناسان در این مقام چالش فراوانى به میان آوردهاند که در این مقطع به آن نمىپردازیم.
۷ ـ ۵) اصل رهیافت نقّادانه؛ اگر آزادى از دست رود، همه چیز از دست مىرود و شرط لازم دستیابى به آزادى کسب معرفت است، این هم مرهون رهیافت نقادانه به معرفت است نه متکى به سرسپردگى.۲۱
اصل نقد در تحقیقات معطوف به احیاء میراث مکتوب اهمیت بسیار دارد، زیرا نقد نسخ خطى، نقد منابع، نقد انتسابها و اعتبار سنجى نقش بنیادین در این مقام دارد. هر گونه سهلانگارى و جزمگرایى گمراه کننده است. اما نقد خود عملیات محتاج به ضوابط اخلاقى است. نقد سخنگو به جاى نقد سخن، تبکیت بیرونى،۲۲ نقد غیر مسبوق به فهم از مواضع نقد غیر اخلاقى است.
۷ ـ ۶) اصل نقد پذیرى؛ همان گونه که اخذ رهیافت نقادانه اخلاقى است، نقدپذیرى نیز اخلاقى است. عُجب، غرور به ویژه تکبر ناشى از پیش کسوتى عوامل نقد ناپذیرى محقق مىگردد. نقدى که بر تحقیقات ما نوشته مىشود، بهترین هدیهاى است که مىتوان به دست آورد. نقدها را ارج نهیم و ناقدان را تکریم کنیم.
۷ ـ ۷) اصل کثرتگرایى روش شناختى؛۲۳ اخذ حصرگرایى روش شناختى۲۴ از مهمترین مواضع خطاپذیرى محقق است.۲۵ حصرگرایى نه تنها به لحاظ حرفهاى بر اثربخشى تحقیق صدمه وارد مىکند، بلکه به عنوان الگوى ارتباطى در پژوهش، غیر اخلاقى است.
۷ ـ ۸) اصل رعایت حریم شخصى افراد؛ ورود، بدون توافق آگاهانه، به حریم شخصى افراد، تعدى به مهمترین حق آنان است. این اصل در تحقیقات تجربى انسانى اهمیت فراوان دارد.
نتیجه
پژوهش، فرایند مؤثر بر سرنوشت بشر است و به همین دلیل پژوهشگران و مؤسسههاى پژوهشى فارغ از دغدغههاى اخلاقى نیستند. فرایند پژوهش از حیث ماهیت مسأله تحقیق، مکان پژوهش، روشها و ابزارها و شرکت کنندگان در آن خاستگاه مسائل فراوان اخلاقى قرار مىگیرد. پاىبندى به مسؤولیتهاى اخلاقى در سطح پژوهشگران محتاج اصول اخلاقى پژوهش است، اما در سطح مؤسسههاى پژوهش فراتر از اصول اخلاقى باید به مرامنامه چند وجهى و کامل اخلاقِ سازمانى دست یافت.
پىنوشتها
۱. یحیى بن عدى. تهذیب الاخلاق، مقدمه و تصحیح دکتر محمود دامادى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۵، ص ۵ و نیز: زنجانى میرزا ابوطالب، کیمیاى سعادت، ترجمه طهاره الاعراق ابوعلى مسکویه رازى، مقدمه و تصحیح دکتر ابوالقاسم امامى، (تهران، دفتر نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۵)، ص ۶۳ .
۲. شبّر، عبداللّه. الاخلاق، دققه جواد شبر، (بیروت، مؤسسه الأعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۲ ق)، ص ۲۵.
۳. تفصیل سخن در این مقام ر.ک: پینکافس، از مسأله محورى تا فضیلتگرایى، مقدمه، ترجمه سیدحمیدرضا حسنى، مهدى علىپور، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۲.
۴. Reductionism.
۵. personal ethic
۶. از جمله ر.ک:
Pfeiffer Raymond S. & Forsberg Ralph p., Ethics on the job, Wadsworth publishing Company, Canada, 2000.
۷. فرامرز قراملکى، احد، اخلاق حرفهاى، (تهران، نشر مجنون، ۱۳۸۳)، ص ۹۳ ـ ۱۰۳.
۸. فرامرز قراملکى، احد، روششناسى مطالعات دینى، (مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، ۱۳۸۰)، ص۲۲ ـ ۴۵.
۹. سه ارزشى دانستن رفتار آدمى از حیث ارزش اخلاقى مبتنى بر آن است که رفتارها را به سه قسم صرفا معطوف به منافع فرد (رفتار خنثى یا غیر اخلاقى)، معطوف بر ترجیح منافع دیگران و فداکارى (رفتار اخلاقى) و معطوف به تعدى بر حقوق و منافع دیگر (رفتار ضد اخلاقى) تقسیم کنیم.
۱۰. از جمله ر.ک:
Sieber, Joan E. (ed.), The Ethics of social Research, New york: springer, verlag, 1992.
۱۱. از جمله ر.ک:
Diana Baumrind, “some Thoughts on Ethics of Research: After Reading Milgram’s Behavioral of obedience”, American psychologyist, 19 (1964), 421 – 423.
۱۲. مراداز insider tading کسى است که با دسترسى به اطلاعات خاصى در یک بنگاه اقدام به خرید آن از طریق معاملات بورس مىکند. از جمله مراجعه کنید به:
Boatright John R. , Ethics in Finance, Blackwell publishers Inc. Massachnest. 1999, p. 135 – 137.
۱۳. فرانکفورد، چاوا، نچمپاس دیوید، روشهاى پژوهش در علوم اجتماعى، ترجمه فاضل لاریجانى و رضا فاضلى، (تهران، سروش، ۱۳۸۱)، ص ۱۱۵.
۱۴. مولوى، مثنوى، تصحیح نیکلسون، دفتر دوم، بیت ۶۱۹ .
۱۵. زرینکوب، عبدالحسین، یادداشتها و اندیشهها، (تهران، اساطیر، ۱۳۷۱)، ص ۱۲.
۱۶. Clifford, w.k.
۱۷. Clifford, Lectures & Essays (ed. F. pollock) 2 vols, 1879.
۱۸. ethics of belief.
۱۹. ر.ک: کرمى، خدابخش، اخلاق در پژوهش و نگارش، ویراستارى نصراللّه امامى، (تهران، انتشارات رشد، ۱۳۸۰)، فصل پنجم.
۲۰. ethical justi fication.
۲۱. پوپر، کاول ریموند، اسطوره چارچوب، دفاع از علم و عقلانیت، ترجمه على پایا، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹.
۲۲. در خصوص تبکیت بیرونى به خصوص مطالعه مورد پژوهانه ر.ک: فرامرز قراملکى احد، «تبکیت بیرونى مانع گفتگوى اثر بخش»، (مقالات و بررسىها شماره ۶۸ ، ۱۳۷۹ ش)، ص ۳۲۳ ـ ۳۲۷.
۲۳. methodological pluralism.
۲۴. methodological exclusivism.
۲۵. ر.ک: فرامرز قراملکى احد. اصول و فنون پژوهى در گستره دین پژوهى، (قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۸۳)، ص ۲۴۱ ـ ۲۵۵.
منابع
۱. ابن عدى یحیى، تهذیب الاخلاق، مقدمه و تصحیح دکتر محمود میردامادى، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۵.
۲. زنجانى، میرزا ابوطالب، کیمیاى سعادت، ترجمه طهاره الاعراق ابوعلى مسکویه رازى، مقدمه و تصحیح ابوالقاسم امامى، تهران، نشر میراث مکتوب، ۱۳۷۵.
۳. شبّر عبداللّه، الاخلاق، دققّه جواد شبّر، بیروت، مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۲ ق.
۴. پینکافس، از مساله محورى تا فضیلت گرایى، مقدمه، ترجمه سیدحمیدرضا حسنى و مهدى علىپور، قم، دفترنشر معارف، ۱۳۸۲.
۵. فرامرز قراملکى، احد. اخلاق حرفهاى، تهران، مجنون، ۱۳۸۳.
۶. فرامرز قراملکى، احد. روششناسى مطالعات دینى، مشهد، دانشگاه علوم اسلامى رضوى، ۱۳۸۰.
۷. فرامرز قراملکى، احد. «تبکیت بیرونى، آفت گفتگوى اثربخش»، مقالات و بررسیها، شماره ۶۸ ، ۱۳۷۹.
۸. فرامرز قراملکى، احد. اصول و فنون پژوهش در گستره دین پژوهى، قم، مرکز مدیریت حوزه، علمیه.
۹. فرانکفورد، چاوا، نچمپاس دیوید، روشهاى پژوهش در علوم اجتماعى، ترجمه فاضل لاریجانى و رضا فاضلى، تهران، سروش، ۱۳۸۱.
۱۰. مولوى، جلالالدین محمد، مثنوى معنوى، تصحیح نیکلسون، تهران.
۱۱. زرینکوب، عبدالحسین، یادداشتها و اندیشهها، تهران، اساطیر، ۱۳۷۱.
۱۲. کرمى، خدابخش، اخلاق در پژوهش و نگارش، ویراستارى نصراللّه امامى، تهران، رشد، ۱۳۸۰.
۱۳. پوپر، کارل ریموند، اسطوره چارچوب، دفاع از علم و عقلانیت، ترجمه على پایا، تهران، طرح نو، ۱۳۷۹.
۱۴. Pfeiffer Raymond s.& Forsberg Ralph p., Ethics on the job, wadswaorth pub. com. canada, 2000.
۱۵. Sieber Joan E. (ed.) The Ethics of social Research, New york: springer, Verlag 1992.
۱۶. Diana Baumrind, “Some Thoughts on Ethics of Research: After Reading Milgram’s Behavioral of obedience”, American Psychologist, 19, 1964.
۱۷. Boatright Joan R., Ethics in Finance, Blackwell pub. Inc. Massachuest, 1999.
۱۸. Clifford, W.k. , Lectures & Essays (ed. F.p.ollock), 2 vols, 1879.
۱. دانشیار دانشگاه تهران.
منبع :آیینه میراث،شماره ۲۷